تاریخچه چاپ در ایران | اولین چاپخانه و کتاب چاپ شده در ایران
صنعت چاپ کتاب یکی از تأثیرگذارترین نوآوری‌ها در تاریخ بشر است که توانسته دانش و فرهنگ را در سراسر جهان گسترش دهد. از نخستین تلاش‌ها برای تکثیر متون تا ظهور چاپ دیجیتال امروزی، این صنعت همواره نقش اساسی در تحول اجتماعی، فرهنگی و علمی ایفا کرده است. در این مقاله به بررسی تاریخچه صنعت چاپ کتاب و اهمیت آن در جوامع مختلف خواهیم پرداخت.
تاریخچه صنعت چاپ در ایران
تاریخچه صنعت چاپ در ایران حدود صد سال پیش بود که نقطه عطفی در تاریخ ایران محسوب می شود. تاریخچه چاپ ایران و تاسیس اولین چاپخانه و انتشار اولین کتاب ها در ایران داستانی است که از غرب به همراه سایر تکنولوژی ها از کشورهای غربی وارد ایران شد و باعث شد هنرمندان ایرانی از انواع چاپ و قابلیت های آن در آثار خود بهره ببرند.
بسیاری از افراد، آغاز صنعت چاپ کتاب در ایران را به دوره ایلخانان نسبت داده اند. علاوه بر این، گفته می شود که یهودیان فارسی زبان پیش از سایر ایرانیان به اهمیت چاپ پی بردند و از آن استفاده کردند.
شاه عباس اوّل صفوی و سایر حاکمان سلسله صفویان برای ارمنیان ایران محیط آزاد و تشویق آمیزی را فراهم کرده بودند. به همین دلیل ارمنیان پیش از سایر اقوام ایرانی توانستند در ایران برای خود چاپخانه تاسیس کنند و آزادانه منابع مسیحیت را چاپ و منتشر کنند. از نظر قدمت صنعت چاپ کتاب، ارمنیان ایرانی در جایگاه پانزدهم در میان اقوام جهان قرار می گیرند.
گفته می شود که ارمنیان ۳۰ سال پس از نقل مکان به جلفای اصفهان اولین چاپخانه خود را دایر کرده و کار چاپ کتاب را آغاز کردند. آن طور که در سفرنامه های مسافران خارجی ذکر شده است، در عصر صفویه بسیاری از ایرانیان با کار چاپ و کارکرد چاپخانه ها آشنایی داشته اند.
تاریخچه چاپ کتاب را می‌توانین در 5 مرحله دسته‌بندی کرد:
1. دوران پیش از اختراع چاپ
- تکثیر دستی متون: قبل از اختراع چاپ، کتاب‌ها به صورت دستی توسط نویسندگان و کاتبان تکثیر می‌شدند. این فرآیند بسیار زمان‌بر و پرهزینه بود.
- استفاده از پوست حیوانات و پاپیروس: در تمدن‌های باستانی مانند مصر، چین و یونان، از موادی مانند پاپیروس و پوست برای نوشتن استفاده می‌شد.
- کتابخانه‌های اولیه: در این دوران، کتابخانه‌ها به عنوان مراکز ذخیره دانش شناخته می‌شدند، اما تعداد کتاب‌ها بسیار محدود بود.
2. اختراع چاپ توسط گوتنبرگ
- اختراع چاپ متحرک (1440): یوهانس گوتنبرگ، مخترع آلمانی، چاپ متحرک را در قرن 15 اختراع کرد. این اختراع یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ بشر بود.
- اولین کتاب چاپ‌شده: کتاب مقدس گوتنبرگ (Gutenberg Bible) به عنوان نخستین کتاب چاپ‌شده به روش مکانیکی شناخته می‌شود.
- گسترش چاپ در اروپا: اختراع گوتنبرگ به سرعت در سراسر اروپا گسترش یافت و موجب افزایش دسترسی به کتاب‌ها و کاهش هزینه‌های تولید شد.
3. توسعه صنعت چاپ در جهان
- چین و کره: قبل از گوتنبرگ، چاپ با بلوک‌های چوبی در چین و کره رایج بود. در کره، سیستم چاپ متحرک فلزی در قرن 13 استفاده شد.
- عصر رنسانس: در این دوران، چاپ به گسترش اندیشه‌های فلسفی، علمی و هنری کمک شایانی کرد.
- چاپخانه‌ها در ایران: در دوران صفویه و قاجار، نخستین چاپخانه‌ها در ایران تأسیس شدند. کتاب‌های دینی و علمی از اولین آثار چاپ‌شده در ایران بودند.
4. انقلاب صنعتی و تاثیر آن بر چاپ
- ظهور ماشین‌های چاپ پیشرفته: در قرن 19، انقلاب صنعتی باعث ظهور ماشین‌های چاپ مکانیکی و الکتریکی شد که سرعت و کیفیت چاپ را بهبود بخشید.
- چاپ انبوه: تکنولوژی‌های جدید مانند چاپ لیتوگرافی و افست، امکان چاپ انبوه کتاب‌ها را فراهم کردند.
5. چاپ دیجیتال و عصر جدید
- چاپ دیجیتال: با پیشرفت فناوری، چاپ دیجیتال جایگزین روش‌های سنتی در بسیاری از موارد شده است. این تکنولوژی امکان چاپ سفارشی و با تیراژ کم را فراهم کرده است.
- کتاب‌های الکترونیکی: ظهور کتاب‌های الکترونیکی (E-books) و پلتفرم‌هایی مانند Kindle، صنعت چاپ کتاب را با چالش‌های جدیدی مواجه کرده است.
آغاز صنعت چاپ کتاب و اولین کتاب چاپ شده در ایران
اولین چاپخانه فارسی در جهان در هلند واقع شده است که در سال ۱۶۳۹قمری سه کتاب به زبان و خط فارسی در آن به چاپ رسید. این کتاب ها در زمینه تبلیغ مسیحیت بودند و از طرف گروه های مبلغ مسیحیت چاپ شدند.
اولین کتاب چاپ شده در ایران بر اساس مدارک موجود، کتاب زبور داوود یا ساغموس بوده است که در سال ۱۶۳۸ به زبان و خط ارمنی در شهر جلفای اصفهان به چاپ رسیده است. این کتاب که ۵۷۲ صفحه دارد به دست کشیشان ارمنی به چاپ رسید.
اهمیت صنعت چاپ کتاب
- گسترش دانش: چاپ کتاب موجب دسترسی آسان‌تر به دانش و اطلاعات شده است.
- رشد فرهنگی: با چاپ کتاب، فرهنگ‌ها و ادبیات مختلف در سراسر جهان گسترش یافتند.
- تحول اجتماعی: امکان دسترسی عموم مردم به کتاب‌ها، به افزایش سواد و آگاهی اجتماعی کمک کرده است.
- ایجاد بازار اقتصادی: صنعت چاپ کتاب به عنوان یک صنعت مستقل، اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی را به همراه داشته است.
تحول صنعت چاپ کتاب در ابران
تحولات گسترده در زمینه تکنولوژی چاپ کتاب و مواد مورد استفاده در صنعت چاپ کتاب، روزنامه و غیره از دوره عباس میرزای قاجار آغاز گردید و با جنگ های بین ایران و روس ها همزمان شد.
آقا زین العابدین تبریزی در سال ۱۲۳۳ چاپخانه ای را با حمایت عباس میرزای قاجار در تبریز تاسیس کرد و بنا بر مدارک موجود، کتاب فتح نامه که اثری از میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی است و به جنگ های بین ایران و روس ها پرداخته، اولین کتاب فارسی است که در سال ۱۲۳۴ در کشور ایران چاپ و منتشر شد.
نخستین کتاب هایی که در ایران چاپ می شدند بیشتر در راستای کمک به اهداف دولت وقت منتشر می شدند و از همین سو بیشتر در حوزه های تاریخی، دینی و ادبی نوشته می شدند و یا در جهت ترویج اصول بهداشتی یا جنبه‌هایی از حیات مدنی و فرهنگ زندگی اجتماعی به کار می رفتند.
تقریبا هفت سال بعد از تاسیس اولین چاپخانه ایران در تبریز، فتحعلی شاه میرزا زین العابدین را به تهران خواند تا اولین چاپخانه را در تهران تاسیس کند و صنعت چاپ کتاب را به این شهر آورد.
اولین کتابی که به شیوه چاپ سنگی در ایران به چاپ رسید ظاهرا قرآنی است که در سال ۱۲۴۸ توسط میرزا اسداللّه در تبریز چاپ شد. علاوه بر این، بعد از سه سال او کتاب زادالمعاد را نیز منتشر کرد. چاپ سنگی چند سالی بعد از چاپ سربی در ایران رواج پیدا کرد و آغاز آن زمانی بود که جعفرخان تبریزی برای یادگیری چاپ‌‌سنگی به مسکو فرستاده شد و او در بازگشت، یک دستگاه چاپ سنگی را با خود به تبریز آورد.
علاوه بر تبریز و تهران، چاپ سنگی در سایر شهرهای ایران نیز رواج داشت تا اینکه در دوره قاجار و در زمان ناصر الدین شاه، چاپ سربی مجددا رواج بیشتری پیدا کرد. گفته می شود که چاپ سنگی حتی بر خط فارسی تأثیر گذاشت و در شیوه تحریری آن تغییراتی ایجاد کرد.
تأسیس مدرسه دارالفنون یکی دیگر از عواملی بود که بر روی سیر تحول صنعت چاپ کتاب در ایران تاثیر گذاری زیادی داشت. در این زمان، نیاز به انتشار کتاب های درسی موجب این شد که در این مدرسه کارگاهی مخصوص چاپ آثار استادان دارالفنون، منابع درسی دانش آموزان و نیز سایر کتاب های مورد نیاز تاسیس شود.
چاپخانه کوچک دارالفنون ظاهرا در سال ۱۲۶۸ شمسی و با نام دارالطباعه خاصه علمیه مبارکه دارالفنون تهران و تحت نظر علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه تاسیس شد. این چاپخانه تا سال ۱۳۰۰ دایر بود و شاید نزدیک به ۴۰ عنوان کتاب درسی در آن به چاپ رسید. اما اولین چاپخانه دولتی که تحت عناوین مختلف فعالیت می‌کرد و به چاپ کتاب و روزنامه می‌پرداخت، در دوره ناصرالدین شاه تأسیس شد.
در دوران نهضت مشروطه گرایش مردم به خواندن مطالب سیاسی و اجتماعی افزایش یافت و به دلیل وجود مسائل داغ روز، عنوان ها و شمارگان روزنامه ها گسترش یافت و همین باعث شد صنعت چاپ کتاب و روزنامه در ایران گسترش پیدا کند.
در این میان، چاپ ژلاتینی روشی بود که برای تکثیر اعلامیه های پنهانی، نامه های سرگشاده و شب نامه های سیاسی مورد استفاده قرار گرفت و از همین جهت چاپخانه ای کوچک و مخفی برای چاپ ژلاتینی تاسیس شد.
مدتی پس از تشکیل مجلس اول، برای چاپ و انتشار کتاب و روزنامه و مطالب اختصاصی مجلس، چاپخانه مجلس شورای ملی تاسیس شد و به سرعت به بزرگترین چاپخانه ایران تبدیل شد. علاوه بر این، پس از استقرار مشروطیت، چاپخانه مجهر دیگری با نام چاپخانه شاهنشاهی به سرپرستی عبداللّه خان قاجار تاسیس شد.
در دوره محمدعلی میرزا، استفاده از چاپخانه‌های سربی اختصاصی و غیردولتی‌جایگزین چاپخانه‌های سنگی دولتی شد، به گونه ای که تا سال ۱۳۳۰ چاپخانه های سنگی بسیار کمی به فعالیت ادامه می‌دادند.
تأسیس دانشگاه تهران و نهاد های جدید آموزشی در سال های ۱۳۰۷، ۱۳۱۰ و ۱۳۱۷ نیاز به چاپ برخی مطالب را در مقیاسی وسیع تر ایجاد کرد. تأسیس چندین چاپخانه دولتی و وابسته به دولت، مانند چاپخانه ارتش، چاپخانه بانک ملی ایران، چاپخانه دخانیات ایران، چاپخانه راه آهن و غیره همگی حاصل همین نیاز به تأمین احتیاجات خود در زمینه چاپ بوده است.
از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ شمار مطبوعات در دوره رضا شاه کاهش یافته بود، امّا پس از سقوط او مجددا افزایش یافت. چاپخانه تابان، به عنوان نخستین چاپخانه خصوصی، به دستگاه های جدید و خودکار مجهز شد و چاپخانه بانک ملی ایران هم به دستگاه های ملخی جدید مجهز گردید. چاپخانه اطلاعات هم که پیش از ۱۳۲۰ چاپخانه بزرگی بود، مجهزتر گردید.
در دهه ۱۳۳۰، دستگاه‌های افست رتاتیو و دورنگ و چهاررنگ جدید به ایران وارد شدند که توانستند تحولی فنی در صنعت چاپ کتاب در ایران ایجاد کنند. چاپخانه‌های افست، روزنامه کیهان و سپهر، مهم‌ترین چاپخانه‌های آن دهه به شمار می آیند.
در دهه ۱۳۴۰ صنعت چاپ کتاب در ایران وارد مرحله تازه‌ای شد و انتشار کتاب های درسی، کتاب های ارزان قیمت جیبی و گسترش آموزش های صنعت چاپ به رونق آن اضافه کرد.
سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی ایران در دهه ۱۳۵۰ نیز برای صنعت چاپ کشور نقطه عطفی محسوب می شود. ورود تجهیزات جدید صنعت چاپ، از جمله دستگاه لاینوترون، پاسخی به نیازهای رو به افزایش منابع چاپی، به ویژه کتاب های درسی مدارس و دانشگاه ها در آن زمان بود.
در جریان انقلاب اسلامی در سال ۱۳۶۷، چاپخانه‌ها یکی از مهم ترین و حساس ترین کانون های فعالیت بر ضد حکومت پهلوی بودند. تا جایی که از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۵۹، بیش از ۳۵۰ عنوان روزنامه در ایران چاپ شد.
از سال ۱۳۵۷ به بعد به دلایل زیر صنعت چاپ کتاب در ایران رشد بسیاری داشت:
- افزایش عناوین کتاب و نشریه
- برداشته شدن ممیزی، جز در دوره هایی کوتاه
- گسترش آموزش چاپ
- انتشار نشریه های تخصصی در زمینه چاپ کتاب
- گسترش و تقویت صنف چاپ و صنف های وابسته
- ورود تجهیزات و تکنولوژی های جدید چاپ، به ویژه استفاده از رایانه و دستگاه های جدید
- توسعه دانشگاه ها و آموزش عالی
- افزایش جمعیت و رشد سریع نسل جدید لازم التعلیم و نیاز به چاپ منابع جدید
- گسترش نهضت سواد آموزی
دستگاه‌های چاپ که به ایران آورده شدند چاپ حروفی (سربی) بودند اما این نوع چاپ دارای اشکالاتی بود که راه را برای پیدایش چاپ سنگی هموار کرد. چاپ‌های سربی دارای کیفیت خوبی نبودند و با نادرستی املایی و مشکلاتی هم چون کم‌رنگی و پاک شدن خطوط مواجه بودند. این نقیصه‌ها وقتی که در کنار نوشته‌های دست‌نویس با خط نستعلیق و دیگر خطوط دارای کیفیت عالی قرار می‌گرفت، بیشتر خود را نشان می‌داد و آشکار بود که مردم به متون دست‌نویس بیشتر بها می‌دهند.
حدود نود سال پس از تأسیس چاپخانه در تبریز نوه حاج زین العابدین کسی که چاپخانه سنگی و سربی را در تبریز دایر کرد بنام زین االعابدین مطبعه چی که پس از زیارت مکه به نام حاجی حاج آقا معروف و هنگام گرفتن شناسنامه نام علمیه را برخود انتخاب نمود.
وی ماشین چاپی از اروپا خریداری کرده و از طریق کشور مصر وارد بندراستانبول در ترکیه فعلی نمود و ازاین بندر توسط چهل گاومیش به تبریز منتقل کرد. حاجی حاج آقا علمیه همراه با دستگاه‌های چاپ سنگی خود هشت تن از متخصصین صنعت چاپ را نیز از کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاه‌ها به تبریز آورد.
این آلمانی‌های متخصص صنعت چاپ در منزل مسکونی حاجی حاج آقا که ماشین‌های چاپ نیز در قسمتی از این خانه ۲۲۰۰ متر مربعی دایر شده بود ساکن شدند.
پیدایش چاپ تصویری در ایران
پیدایش چاپ تصویری در ایران به زمان محمد شاه بر می‌گردد. نخستین کتاب شناخته شده‌ای که چاپ مصور شد، کتاب «لیلی و مجنون» مکتبی بود که در سال۱۲۵۹هـ. ق به چاپ رسیده است. در چهار صفحه از این کتاب چهار تصویر وجود دارد که با مرکب چاپ ترسیم و به معمول زمان با دست آن‌ها را رنگ کرده‌اند. پس از آن در سال۱۲۶۴قمری «دیوان فضولی بغدادی» را با بیست تصویر به چاپ رساندند.
بعد از آن کتاب «روضه المجاهدین» با هشت تصویر چاپ شد. از اول محرم سال ۱۳۰۰هجری قمری که اولین شماره روزنامه «شرف» منتشر شد تا سال ۱۳۰۹هـ. ق هشتاد و هفت شماره آن دارای تصاویر بود. روزنامه «شرافت» هم که از صفر ۱۳۱۴ هـ. ق به چاپ می‌رسید مصور بود.
روزنامه وقایع اتفاقیه به عنوان اولین روزنامه دولتی و دومین روزنامه ایرانی نیز از شماره ۴۷۰ (مورخ پنج شنبه ۲۱ محرم ۱۲۷۷) به بعد، مصور است و در مدت چهار سال ۸۸ شماره آن را مصور چاپ کرده‌اند. از آن پس، بهره‌گیری از چاپ مصور به تدریج در روزنامه‌های دیگر نیز معمول شد.
اولین فرد ایرانی که چاپ تصویری را در ایران فرا گرفت، آقا میرزا عبدالمطلب نقاش باشی اصفهانی بود. میرزا عبدالمطلب از طرف امنای دولت به فرنگ فرستاده شده و در آن جا چاپ تصویری آموخته بود. وی از هوشمندان عصر خود بود و افراد دیگری از جمله آقا میرزا ابوتراب نقاش مخصوص وزارت انطباعات چاپ مصور را از او فراگرفته‌اند. در نظر داشته باشیم که میان چاپ سنگی مصور و چاپ سربی مصور تفاوت بود.
چالش‌ها و آینده صنعت چاپ کتاب
- رقابت با فناوری‌های دیجیتال: کتاب‌های الکترونیکی و محتوای آنلاین، جایگزین بخشی از کتاب‌های چاپی شده‌اند.
- حفاظت از محیط زیست: استفاده از کاغذ در چاپ کتاب، چالش‌هایی را برای محیط زیست ایجاد کرده است. صنعت چاپ به سمت استفاده از مواد بازیافتی حرکت می‌کند.
- تکنولوژی‌های جدید: چاپ سه‌بعدی و تکنولوژی‌های نوظهور ممکن است در آینده صنعت چاپ کتاب را تحت تأثیر قرار دهند.
صنعت چاپ کتاب، از روزهای اولیه اختراع چاپ متحرک توسط گوتنبرگ تا عصر دیجیتال، نقشی حیاتی در شکل‌گیری جهان امروز داشته است. با وجود چالش‌های پیش‌رو، این صنعت همچنان به عنوان یکی از ستون‌های مهم انتقال دانش و فرهنگ باقی می‌ماند. توجه به فناوری‌های نوین و روش‌های پایدار، می‌تواند مسیر جدیدی برای آینده این صنعت باز کند.
برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص شرایط چاپ کتاب ، ثبت سفارش چاپ دیجیتال فوری کتاب و یا دریافت مشاوره رایگان، همین حالا با کارشناسان انتشارات متخصصان تماس بگیرید.
